Khi biên soạn bộ điển lệ nổi tiếng của triều Nguyễn, Khâm định Ðại Nam hội điển sự lệ, các sử quan của triều đình đã dành quyển 78 và quyển 242 để bàn về việc ăn mặc của các bậc đế, hậu, hoàng tử, công chúa, quan lại… triều Nguyễn, từ trang phục dùng trong các dịp triều lễ, khánh tiết, tết nhứt, cho đến thường phục, kể cả nội y, “phụ kiện”…
Triều Nguyễn có những quy định khác biệt về
trang phục cho các giai tầng trong xã hội, dựa trên các tiêu chí: chất liệu
vải, màu sắc, cách may, họa tiết trang trí, thậm chí cả số lượng y phục dành
cho từng hạng người cũng có những quy định rất chặt chẽ.
Các loại vải lụa dùng để may trang phục, mũ
mão cho vua chúa, hoàng thân quốc thích đều là hàng cao cấp, do triều đình đặt
mua ở Trung Hoa. Các vua Gia Long và Minh Mạng thường sai sứ thần sang Trung
Hoa mua gấm đoạn ở các vùng Nam Kinh, Giang Nam về để cung đốn cho nhu cầu
trang phục của hoàng gia. Trong cuốnHistoire des Relations de la Chine avec
l’Annam – Việtnam du XVIe au XIXe siècle, tác giả G. Devéria đã phản ánh một sự
kiện liên quan đến việc tìm mua vải lụa của các sứ thần Việt Nam khi họ sang công
cán Trung Hoa: “Sứ thần An Nam khi đi qua Nam Kinh muốn mua lụa. Thanh triều
không phản đối việc này, nhưng do đây là một việc mua bán riêng tư, không có sự
tiến cử của Thanh triều, nên các thương nhân Trung Hoa đã tăng giá lên một cách
thái quá, khiến sứ thần An Nam đã cãi cọ với họ nên các quan cầm quyền phải can
thiệp vào. Từ đó về sau, Thanh triều yêu cầu sứ thần sẽ phải nộp cho nhà chức
trách danh sách các món hàng mà mình muốn mua. Các nhà chức trách Trung Hoa sẽ
có nhiệm vụ mua hàng giúp cho các sứ thần”. Tuy nhiên, do nhà Thanh không muốn
bán gấm lụa màu vàng cho phía Việt Nam (vì họ cho rằng chỉ có hoàng đế Trung
Hoa mới được mặc áo màu vàng), nên từ đời Thiệu Trị trở đi, nhà Nguyễn đã đặt
các hộ dệt vải lụa ở Hà Đông chuyên dệt lụa, gấm màu vàng dành riêng cho triều
đình. Các hộ dệt vải lụa truyền thống ở một số địa phương khác cũng được yêu
cầu tiến nộp các mặt hàng dệt cao cấp thay cho việc nộp thuế bằng tiền.
Vua Khải Định mặc áo tế Giao, đội mũ bình
thiên, ngự trên ngai vàng.
Vua Khải Định trong trang phục thường triều,
đầu đội khăn xếp, đang làm việc trong điện Cần Chánh.
Vua Bảo Đại trong trang phục đại triều, đầu
đội mão cửu long, ngự trên ngai vàng trong điện Thái Hòa
Trên áo mão của các vua hậu triều Nguyễn
thường đính vàng bạc, trân châu, kim cương… để tăng thêm giá trị và uy nghi.
Theo sách Khâm định Ðại Nam hội điển sự lệ, trên chiếc mũ vua đội lúc thiết đại
triều có đính 31 hình rồng làm bằng vàng tốt; 30 đóa hoa vuông có khảm ngọc,
đính thêm 140 hạt kim cương và trân châu. Mũ của hoàng hậu có 9 con rồng, 9 con
phượng bằng vàng tốt, 9 miếng bồn khoan bằng bạc, 4 cái trâm bằng bạc có gắn
198 hạt trân châu và 231 hạt pha lê. Khăn bịt trán thì làm bằng đoạn bát ti (vải
đoạn dệt từ tơ xe 8 sợi) màu thiên thanh, bên trong lót lĩnh đại tào màu vàng,
trang sức 4 cái khuyên vàng tốt và 4 sợi dây tơ. Tất cả áo mũ, xiêm y, hài ủng
của vua hậu cho đến phi tần, cung giai, tùy theo thứ bậc mà đính vàng bạc, trân
châu nhiều hay ít nhưng cái nào cũng có.
Hoàng hậu Nam Phương (vợ vua Bảo Đại) trong
trang phục thường triều.
Hoàng hậu Nam Phương trong trang phục mệnh
phụ thu đông.
Hoàng hậu Nam Phương mặc áo dài cổ truyền,
đầu chít khăn vành.
Về đề tài trang trí, sự phân chia thứ bậc
theo chủ đề được tuân thủ nghiêm ngặt. Áo vua thêu rồng, áo hoàng tử trang trí
lân, áo hoàng hậu công chúa thêu hoa và chim phượng (có 3 dải đuôi), áo công
chúa thêu chim loan (giống như chim phượng nhưng chỉ có 1 dải đuôi). Mũ đại
triều của vua có 9 hình rồng hướng thiên bằng vàng. Mũ của hoàng thái hậu chỉ
thêu 9 con phượng; mũ của cung giai thì tùy theo thứ bậc mà có từ 1 chim phượng
đến 7 chim phượng…
Hoàng thái hậu Đoan Huy (vợ vua Khải Định, mẹ
vua Bảo Đại) trong trang phục Đại triều.
Hoàng thái tử Bảo Long (con vua Bảo Đại) mặc
áo sa kép, đầu đội khăn xếp.
Vua Bảo Đại, hoàng hậu Nam Phương và hoàng
thái hậu Đoan Huy trong trang phục áo dài truyền thống cùng công chúa Phương
Mai và Phương Dung.
Cũng là đề tài rồng nhưng rồng trên áo vua
thì có 5 móng; còn rồng trên áo của hoàng thái tử chỉ là rồng mặt nạ, không
được trang trí phi long hay hồi long triều nhậtvà chỉ có 4 móng. Và nếu trên áo
vua, hậu trang trí những con rồng có dáng vẻ uy nghi, đường bệ thì trên áo mũ
của hoàng thân, tôn tước chỉ là những con mãng, con giao (các hóa thân ở thứ
bậc thấp hơn của rồng). Trên áo mão của hoàng thái hậu và hoàng hậu trang trí
đồ án hoa văn đoàn phượng (đồ án chim phượng múa lượn trong hình tròn), với
những nét dệt, đường thêu rất sống động và công phu thì trên áo của công chúa
và cung giai hình chim phượng đã được giản lược, và cách điệu thành chim loan, số
đồ trân bảo đính kèm cũng ít hơn.
Long bào của vua, mặc lúc thiết đại triều.
Hoàng bào của vua, mặc lúc thiết thường
triều.
Long cổn của vua, mặc lúc tế lễ ở các miếu.
Long cổn của vua, mặc lúc tế Nam giao.
Chỉ có trên áo vua, hậu người ta mới trang
trí thêm các hoa văn tứ thời, bát bửu, còn trên áo mão của vương tôn và cung
giai, bát bửu được thay thế bằng những cổ đồ.Ngay cả chữ Hán trang trí trên áo
mão cũng có sự phân biệt. Áo vua thường thêu nổi các chữ Phúc, Lộc, Thọ đại tự
theo lối chữ triện, trong khi các chữ Phúc, Lộc, Thọ trên áo phụ nữ thường nhỏ
hơn và dệt chìm trên mặt vải, không nạm trân châu hay thêu kim tuyến như trên
áo mũ của vua và thường thể hiện theo lối chữ chân.
Phượng bào của hoàng hậu, mặc lúc thiết đại
triều.
Áo đoàn phượng nhật bình của hoàng hậu, mặc
lúc thiết thường triều.
Áo sa kép xuân hạ của hoàng hậu.
Qui định nghiêm ngặt là vậy nhưng đôi lúc
cũng có những phá lệ rất thú vị. Chiếc áo Thường triều của vua Khải Ðịnh hiện
lưu giữ ở Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế, ngoài hoa văn rồng mây, thủy ba như
thông lệ còn điểm xuyết 18 đóa hồng nhung thêu kim tuyến và chỉ bóng, cùng hai
bông cúc đại đóa ở trước ngực và sau lưng. Trên một áo khác của vua còn có hình
chim phượng đối mặt với rồng trong vầng mây hình cầu. Vua Khải Ðịnh là con
người thích màu mè, chuộng sự mới lạ, kỳ dị nên không chỉ trong trang phục mà
cả trong cung điện, lăng tẩm của vua, cá tính độc đáo đó của ông cũng ló dạng ở
nhiều nơi mà Thiên Ðịnh Cung là một ví dụ cụ thể.
Áo sa kép xuân hạ của hoàng thái hậu.
Trang phục của các bậc vua chúa nhà Nguyễn
cũng có nhiều loại và mỗi loại lại có tên gọi riêng, màu sắc riêng và chỉ mặc
trong những dịp cụ thể: trang phục đại triều; trang phục thường triều; trang
phục nghi lễ, thường phục; trang phục xuân hạ; trang phục thu đông…
Mãng bào của hoàng tử, mặc lúc thiết đại
triều.
Mãng lan của hoàng tử, mặc trong các dịp lễ
lạt quan trọng.
Áo sa kép của hoàng thái tử.
Mỗi nhóm trang phục bao gồm: áo, mũ, đai,
xiêm, hốt, hia, hài… được may theo cách thức riêng, có tên gọi riêng và khác
nhau về màu sắc, hoa văn. Mũ thiết đại triều của vua gọi là mũ cửu long; áo gọi
là long bào, thêu hình rồng ngang 5 móng. Phục trang kèm theo long bào còn có
xiêm, đai, hốt ngọc và đôi hia thêu cặp rồng bằng kim tuyến nạm vàng. Mũ thiết
thường triều của vua gọi là mũ bình thiên, áo gọi là hoàng bào, thêu viên long
nạm trân châu, tơ vàng. Đi kèm với hoàng bào là đôi hài thêu rất cầu kỳ. Mũ dùng
trong dịp vua tế Nam Giao là miện, áo gọi là cổn, màu đen, tay thụng thật lớn,
thêu lưỡng long triều nhật dọc hai thân trước. Áo vua mặc đi cày ruộng tịch
điền là áo sa kép màu gạch non, thêu các hình rồng nhỏ ẩn trong các cụm mây.
Trong khi đó, mũ của thái tử, tuy rất giống mũ bình thiên của vua nhưng lại gọi
là mũ bình đính, để phân biệt giai tầng, thứ cấp.
Áo đoàn loan nhật bình của công chúa.
Áo sa kép xuân hạ công chúa.
Trong khi trang phục của vua chúa cầu kỳ, rườm rà là vậy, thì quần áo của dân chúng lại hết sức giản dị: Triều đình bắt buộc: mũ thì dùng mũ phong cân sắc đen, không trang sức, áo thì dùng áo giao lĩnh, sắc đen, hài tất đều đen. Lạ một điều là trong bộ trang phục đen tuyền đó, thần dân của nhà vua người nào cũng giống như người nào nhưng trong những cuộc tuần du ra miền thôn dã, chỉ thoáng nhìn nhà vua đã biết ngay ai đẹp, ai xấu để tuyển chọn mỹ nhân đưa về cung cấm để “dùng” dần. Hóa ra câu người đẹp vì lụa xem ra không đúng lắm, đúng ra phải là người ta đẹp trong mắt những kẻ đa tình. Mà những kẻ đa tình ở đây là những ông vua triều Nguyễn nên trong hoàng cung Huế mới luôn đầy ắp những cung tần mỹ nữ và dấu tích của tam cung lục viện vẫn còn đến tận bây giờ.